Μεγάλη τιμή για τη Ζάκυνθο

Υποψήφιο για το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας το βιβλίο του Δ. Αρβανιτάκη για τον Ανδρέα Κάλβο
Μεγάλη τιμή για τη Ζάκυνθο αποτελεί η υποψηφιότητα του πολύτιμου βιβλίου του συμπατριώτη μας ιστορικού, λόγιου και διανοούμενου Δημήτρη Αρβανιτάκη «Στο δρόμο για τις Πατρίδες – Η Ape italiana a Londra, ο Ανδρέας Κάλβος, η ιστορία», για το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας του Υπουργείου Πολιτισμού, στην κατηγορία του δοκιμίου.
Ο Δημήτρης Αρβανιτάκης είναι παθιασμένος και αφοσιωμένος μελετητής της ιστορίας και μας έχει δώσει εξαιρετικές μελέτες, άρθρα και βιβλία, ενώ η Ζάκυνθος κυριαρχεί στο μυαλό, την ψυχή και την καρδιά του, και αυτό είναι πασιφανές σ’ όλο το έργο του.
Ευχόμαστε στον κ. Αρβανιτάκη κάθε επιτυχία και τον ευχαριστούμε θερμά, γιατί, παρά τις ανειλημμένες υποχρεώσεις του και το βεβαρημένο πρόγραμμά του, βρίσκει το χρόνο να αρθρογραφεί στην εφημερίδα μας, γεγονός που αποτελεί ιδιαίτερη τιμή για εμάς, όπως και ότι έγραψε το κείμενο για το συγγραφέα Διονύσιο Ρώμα, στον οποίο είναι αφιερωμένη η «Ανασκόπηση του 2011».
Στη συνέχεια, ακολουθεί το κείμενο του Νίκου Καραπιδάκη, καθηγητή της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και προέδρου της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, για το βιβλίο του Δημήτρη Αρβανιτάκη «Στο δρόμο για τις Πατρίδες – Η Ape italiana a Londra, ο Ανδρέας Κάλβος, η ιστορία».

Εξόριστοι διανοούμενοι με πολλές πατρίδες
Οι διαδρομές των Μπαρτολομένο ντε Σάνκτις, Ούγου Φώσκολου και Ανδρέα Κάλβου
Το περιοδικό Ape italiana (Ιταλική Μέλισσα) ενδιέφερε κυρίως εκείνους που ειδικεύονταν στις καλβικές σπουδές• αλλά λάνθανε. Οι ειδικοί γνώριζαν ότι είχε εκδοθεί στη Βρετανία του 19ου αιώνα, χωρίς να έχουν εντοπίσει κανένα αντίτυπο• πόσω μάλιστα μια ολόκληρη σειρά των τευχών του. Ενδιέφερε, επίσης, τις ιταλικές σπουδές και ιδίως την εγκατάσταση λογίων Ιταλών στη Βρετανία μετά τη μεγάλη αναστάτωση των Ναπολεόντειων πολέμων. Ο Ανδρέας Κάλβος, κατά την πρώτη περίοδο της βρετανικής του θητείας, είχε ζήσει ανάμεσά τους. Ο ιστορικός Δημήτρης Αρβανιτάκης πέτυχε, χάρις στις έρευνές του, να εντοπίσει μια ολόκληρη σειρά (15 Απριλίου–30 Σεπτεμβρίου 1819) που φυλάσσεται σε μια αγγλική ιδιωτική βιβλιοθήκη, η οποία ενέταξε το περιεχόμενό της στην εθνική εποπτεία και γνωστοποίησε, έτσι, την ύπαρξή του.

Πολύπλοκη προσωπικότητα
Η ανακάλυψη μπορεί να θεωρηθεί περιορισμένης σημασίας για την εργογραφία του Ανδρέα Κάλβου, αφού δεν αποκάλυψε δικά του κείμενα, εκτός ίσως από ένα. Οι υπόλοιπες πληροφορίες που αποδεσμεύει, ωστόσο, το περιοδικό επέτρεψαν στον Δ. Αρβανιτάκη να επιδείξει πολλές ιστορικές και φιλολογικές δεξιότητες και να αναστήσει έναν ολόκληρο κόσμο συνεισφέροντας, επιπλέον, με εύστοχο τρόπο στο μείζον ιστορικό ερώτημα, που είναι η βαθμιαία μορφοποίηση των εθνών. Δεν πρόκειται για μια ολοκληρωμένη βιογραφία του Ανδρέα Κάλβου –δεν ήταν άλλωστε αυτή η πρόθεση του συγγραφέα– αλλά αποτελεί μια ουσιαστική θεώρηση της προσωπικότητάς του ως σύνολο, υπερβαίνοντας τις προσεγγίσεις που περιορίζονται στο λογοτεχνικό, και μάλιστα το ελληνόγλωσσο, έργο του.
Εδώ, αντιθέτως, συναντάμε τον Κάλβο ως «Ιταλό», τον Κάλβο Έλληνα, τον Κάλβο ως φιλόλογο (αυτή η λέξη σήμαινε τότε τον διανοούμενο), τον Κάλβο λογοτέχνη (ίδια περίπου έννοια με τη λέξη φιλόλογος), τον Κάλβο πολιτικά ενεργό. Αυτή είναι και η πολυπλοκότητα της προσωπικότητας που ξετυλίγεται σ’ όλες τις σελίδες του βιβλίου, αποκαλύπτοντας τις διαδρομές της και τις αντιφάσεις της. Αυτός ήταν και ο κεντρικός και διατυπωμένος στόχος του συγγραφέα: δεν μπορούμε να καταλάβουμε το πρόσωπο χωρίς να δούμε όλες τις εκφάνσεις της δραστηριότητάς του. Και τους ανθρώπους που ήρθαν σ’ επαφή μαζί του: τους εξόριστους Ιταλούς (βιογραφημένους υποδειγματικά), τους φιλελεύθερους Βρετανούς, τους Έλληνες της διασποράς (λίγους), τις γυναίκες. Και τις ιδέες με τις οποίες ο άνθρωπος ήρθε σε επαφή. Το βιβλίο ξεπερνά, έτσι, τα όρια μιας μελέτης περί Κάλβου και εκτείνεται με επάρκεια στην ιστορία των ιταλικών γραμμάτων γενικότερα, στην παρουσία των Ιταλών στη Βρετανία, στην εκδοτική τους δραστηριότητα. Διερευνά το πέρασμα από τον Διαφωτισμό στις νέες εννοιολογήσεις που ακολουθούν και πριν ακόμα διατυπωθεί οριστικά ο ρομαντισμός. Ανάμεσά τους και η εννοιολόγηση της πατρίδας και της αρχαιότητας, που θα συνδεθούν με την τιμή του έθνους.
Οι σελίδες, άλλωστε, που αφιερώνονται στην ιστορία της φιλολογίας, της ποίησης, της ελληνικής και της ιταλικής γλώσσας, δίνουν μια εξαιρετική ευκαιρία για αντιμετωπιστούν αυτές οι έννοιες ως ιστορικά αντικείμενα που υπόκεινται κάθε φορά στις ανάγκες του καιρού τους. Αφορμή για φιλολόγους να ξανασκεφτούν τις ειδικότητές τους.
Τα όνειρα της πρώτης επαναστατικής γενιάς (1792–1797), ας την πούμε γιακωβινική, έχουν τελειώσει μετά το 1815. Το ναπολεόντειο μοντέλο έχει αποτύχει και τα ρεπουμπλικανικά αυτοκρατορικά στρατεύματα ηττώνται. Η πατρίδα, το συνανήκειν, η πολιτική ολοκλήρωση, η «φαντασιακή κοινότητα», πρέπει να βρουν τώρα άλλους δρόμους για να υπάρξουν, να εκφραστούν, να διαπεράσουν το νέο συντηρητικό τείχος της Ιερής Συμμαχίας. Οι άνθρωποι που διακινούν αυτές τις ιδέες ανασηματοδοτούν την αρχαιότητα, την ελληνική ή τη ρωμαϊκή, προσμένοντας απ’ αυτήν τη δική τους αναγέννηση. Είναι οι εξόριστοι (και όχι μόνο) διανοούμενοι, Ιταλοί και Έλληνες• οι εξέχοντες από τα δύο κατακερματισμένα έθνη. Τηλεσκοπούν την ένδοξη αρχαιότητα (καμιά φορά και τον Μεσαίωνα), την ανασυστήνουν ως δυνατότητα του παρόντος, ως πολιτικό, σχεδόν, πρόγραμμα.
Σε τελευταία ανάλυση παραμένουν επαναστάτες αφού από τον πρώτο γιακωβινισμό κρατούν την ιδέα, την αναπαράσταση ως πράγμα. Τις Νεφέλες. Η πραγματικότητά τους; Απείρως δυσκολότερη. Ακόμα και η πατρίδα –η πιο προσφιλής ιδέα τους–, αν και αποκαθίσταται θεωρητικά στον φαντασιακό τους κόσμο, αργεί να πραγματοποιηθεί εκεί πίσω, στις πατρίδες.
Ο Μπαρτολομένο ντε Σάνκτις –που τόσο ωραία αποκαθιστά το βιβλίο– θα πεθάνει άπορος και ημιπαράφρων, στο φιλελεύθερο Λονδίνο, αγνοημένος• αυτό το εκλεκτό πνεύμα του καιρού του. Ο Φώσκολος, ο άλλος Ζακύνθιος, στον οποίον επίσης αφιερώνονται πολύ πλούσιες σελίδες, θα διαλέξει την ιταλική κουλτούρα. Θα γίνει ο εκλεκτός της. Αλλά υπήρξε, εντέλει, μια ιταλική πατρίδα γι’ αυτόν; Ο ιόνιος Κάλβος, θα είναι Βρετανός υπήκοος, ιόνιος στην παιδεία και στα συνήθεια, Έλληνας στην ψυχή, Ιταλός λόγιος, ποιητής της ελληνικής γλώσσας. Θα επιστρέψει στις πατρίδες, για να ξαναφύγει αργότερα απογοητευμένος. Δεν ήταν η πατρίδα που είχε ονειρευτεί.
Υπήρξε τελικά ένας δρόμος για τις πατρίδες γι’ αυτούς τους εξόριστους διανοούμενους που τις στοχάστηκαν και τις έζησαν από μακριά. Όλο το βιβλίο αποτελεί ένα υπόκωφο σχόλιο πάνω σ’ αυτό το ερώτημα. Μάλλον οι πατρίδες τους ανακάλυψαν αργότερα, όταν τους χρειάστηκαν για να φτιάξουν τα πάνθεά τους. Αλλά όσο ζούσαν;
Ν. Ε. Καραπιδάκης